Rebel Press, Λονδίνο 1993.

Δημοσιεύτηκε στο τευχος 6 του Red & Black Revolution το χειμώνα του 2002.

Ο Μαξ Στίρνερ αποτελεί μια σχετικά σκοτεινή φιγούρα στην αναρχική και αριστερή σκέψη. Έχει επηρεάσει πολλούς που θεωρούν τους εαυτούς τους ως αναρχοατομικιστές, όπως οι αμερικανοί Lysander Spooner και Benjamin Tucker, καθώς και τον σύγχρονο αγκιτάτορα Bob Black. Επίσης έχει φίλους μεταξύ των αναρχο-κομμουνιστών, ιδίως στη Γλασκώβη όπου η στιρνερική παράδοσηδιατηρείται μέχρι σήμερα. Ο Στίρνερ ήταν ένας εγωιστής που κινήθηκε ενάντια σε όλα τα δόγματα και τις πεποιθήσεις που απαιτούσανυποταγή της θέλησης του ατόμου στην ηγεσία τους. Μπορεί λοιπόν να αναρωτηθείτε γιατί προσπαθώ να τονίσω κάποιες από τις ιδέεςτου, στο περιοδικό μιας οργάνωσης αφοσιωμένης σε ένα συλλογικό αναρχοκομμουνιστικό όρα-μα της κοινωνίας. Για δύο λόγους.

Πρώτα απ’ όλα, οι ιδέες του Στίρνερ είναι το τέλειο διορθωτικό-αντίβαρο, σε εκείνες των εξουσιαστώνσοσια-λιστών. Πράγματι, το συνειδητοποίησαν αυτό, καταδικάζοντας τον Στίρνερ από την πρώτη σχεδόν μέρα. Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς αφιέρωσαν ένα ολόκληρο βιβλίο 300 σελίδων στο να καταγγείλουν τις ιδέες του – “Η Γερμανική Ιδεολογία” (δημοσιευμένο το 1846). Η ημι-υστερική και προσωπική φύση τηςκριτικής τους, μας δείχνει πόσο είχαν ανησυχήσει. Τον καταδίκασαν ως “το πιο κενό και ρηχό μυαλό μεταξύ των φιλοσόφων”, του οποίου η όλη δραστηριότητα, περιορίζεται στο να δοκιμάζει λίγα, χιλιοειπωμένα,ηθικολογικά κόλπα, σε ένα κόσμο που του παραδόθηκε από τη φιλοσοφική παράδοση”. Αυτή και μόνο η απόπειρά τους, αρκεί να μας υποψιάσει για το ότι μπορεί να λέει κάτι ενδιαφέρον! Η απόλυτη απαξίωση του Στίρνερ για αυτούς που θα γινόντουσαν αφέντες, του επέτρεψε να προβλέψει με καθαρότητα και ακρίβεια την καταστροφή που επήλθε, όταν οι σοσιαλιστικές ιδέες ανήλθαν στο επίπεδο της κρατικής θρησκείας: “Η κοινωνία, από την οποία έχουμε τα πάντα, είναι ένας νέος αφέντης, ένα νέο φάντασμα, ένα νέο υπέρτατο ον που μας θέλει υποταγμένους στην υπηρε- σία του”.

Υπάρχει πάντως μια δεύτερη και βαθύτερη αναφορά στη σκέψη του. Όλοι οι αναρχικοί αγωνίζονται να μεγιστοποιήσουν την ατομική ελευθερία με συλλογικά μέσα. Προκειμένου όμως να γίνει αυτό, πρέπει οι άνθρωποι να δεσμευτούν στις ιδέες της συλλογικής οργάνωσης με άλλους. Αυτή η αντίληψη είναι κοινή στους αναρχικούς και σε πολλούς της αριστεράς. Είναι όμως πολύ λιγότερος ο χρόνος που αφιερώνεται, ακόμη κι από αναρχικούς, στο τί πραγματικά θα σήμαινε το να ζούμε σε μια αναρχική κοινωνία. Η ελευθερία δεν χαρίζεται. Έχει νόημα μόνο για ανθρώπους που πραγματικά την επιθυμούν, κι αυτό σημαίνει δυνατά άτομα που ξέρουν τί θέλουν. Τί σημαίνει να είσαι ελεύθερος ή όπως το θέτει ο Στίρνερ, “κάτοχος του εαυτού σου”? Αν δεν εκτιμήσουμε πραγματικά τί σημαίνει αυτό και πόσο πολύτιμο είναι, τότε θα μπορούσαμε να φτάσουμε μέχρι και να τα παρατήσουμε, αφήνοντας το κράτος και τους καπιταλιστές να σκέφτονται για εμάς!

Σίγουρα, αν ο σοσιαλισμός είναι κάτι, αυτό είναι το αντίθετο της ιδιοτέλειας και του εγωισμού. Στην πραγματικότητα, οι αντίπαλοί μας ισχυρίζονται πώς ενώ οι ιδέες του σοσιαλισμού και του αναρχισμού είναι τόσο ελκυστικές, η ανθρώπινη απληστία τις κάνει μή πραγματοποιήσιμες. Μας λένε πως είναι η “φυσική” συνθήκη απληστίας των ανθρώπων που καθιστά το σοσιαλισμό ένα άπιαστο όνειρο.. Τί θα γινόταν όμως αν γυρνούσαν όλα, τα πάνω κάτω ; Αν ο σοσιαλισμός ξεπηδούσε αρχικά από μια γεμάτη απληστία αρπαγή των

δυνατοτήτων της ζωής προκειμένου να μετατραπούν σε προσωπικό όφελος ; Αν ήταν η δική μας προσωπική απληστία και εγωισμός που θα μας έβγαζε από τον καπιταλισμό ωθώντας μας σε μια νέα ζωή; Οι μεγάλοι είναι μεγάλοι μόνο επειδή εμείς είμαστε γονατιστοί – τί θα συμβεί αν εγερθούμε όλοι; Αυτό είναι το παρά-δοξο που προτείνει ο Στίρνερ στο “ Ο Μοναδικός και το Δικό του”.

Ο Μάξ Στίρνερ ( πραγματικό όνομα Κάσπαρ Σμιτ ) ήταν μέλος μιας μικρής ομάδας αριστερίζοντων γερμανών διανοούμενων με την επωνυμία “Οι Απελεύθεροι”, όπου συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς. Ο Στίρνερ έγραψε πολλά δοκίμια, συνέθεσε κι εξέδωσε μια”ιστορία της αντίδρασης” και μετέφρασε έργα του Adam Smith. Παρ’ όλα αυτά, αυτό το βιβλίο είναι το μοναδικό πλήρες γνήσιο έργο του. Πριν την παράθεση κάποιων εκ των απόψεων που περιέχονται στο βιβλίο, πρέπει να πω σε οποιονδήποτε έρθει σε επαφή με αυτό , ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα . Στην πραγματικότητα είναι πολύ κακογραμμένο και λυπάμαι πραγματικά τον μεταφραστή. Πρώτα απ’ όλα, ο Στίρνερ μπορεί να αναφέρεται σαρκαστικά σε περιλήψεις ιδεών άλλων ανθρώπων και ξαφνικά να μεταφέρεται στις προσωπικές του απόψεις. Έπειτα , το βιβλίο είναι σε μεγάλο βαθμό “αφηρημένο” και σε μια λέξη όπως π.χ. “άνθρωπος”, μπορεί να δίνονται πολλά διαφορετικά περιεχόμενα μέσα σε μία μόνο παράγραφο. Γνωρίζοντας αυτά, κάποιος που θα κάνει προσεκτική ανάγνωση πραγματικά θα ανταμειφθεί! Το βιβλίο αποτελεί μια άμεση επίθεση σε κάθε αφηρημένο σύστημα πίστης, ξεκινώντας από τις θρησκευτικές απόψεις για να περιλάβει κάθε πολιτική πεποίθηση ως εκ φύσεως θρησκευτική. Η πρώτη παράγραφος δίνει το στίγμα , με τον Στίρνερ να εκθέτει με σαρκασμό αυτό που θεωρεί τως χαρακτηριστικό του εχθρού:

“ Αυτό που δεν θα ‘πρεπε, βαφτίζεται υπόθεσή μου. Πρώτα και κύρια αυτή του ‘Καλού‘, μετά αυτή του θεού, της ανθρωπότητας, της αλήθειας, της ελευθερίας, της ανθρωπιάς, της δικαιοσύνης, καθώς και αυτή του λαού μου, του πρίγκηπά μου, της πατρίδας μου. Τέλος, ακόμη και η υπόθεση του μυαλού ή χίλιες άλλες. Μόνο η υπόθεσή μου δεν πρέπει ποτέ να με απασχολεί…”ντροπή στον εγωιστή που σκέφτεται μόνο τον εαυτό του”.

Ξεκινά με τη θρησκεία. Πιστεύει πως η έννοια του πνευματικού ανθρώπου πρωτοεμφανίστηκε μεταξύ των ελλήνων κι έπειτα ενισχύθηκε με τον χριστιανισμό. Η αντίληψη του πνευματικού ανθρώπου, λέει πως τα γήινα-υλικά ενδιαφέροντα κάποιου, είναι δευτερεύουσας σημασίας. Είναι ζήτημα ενός πνευματικού και ιδεώδους ανθρώπου, που θα ξεπεράσει τον τωρινό συνηθισμένο, καθημερινό άνθρωπο. Η αναζήτηση αυτού του εξιδανικευμένου ανθρώπου που ενυπάρχει στον καθένα (με την έννοια ότι είμαστε “κατ’ εικόνα του θεού”), αυτόματα απομακρύνει όλα τα άμεσα σωματικά ζητήματα . Ο Χριστιανός σκοπεύει να διώξει τη “ματαιότητα” αυτού του κόσμου, και να “αποκηρύξει” την τωρινή ζωή για χάρη ενός μελλοντικού παραδείσου.

Προχωρά στους πρώτους φιλόσοφους που αμφισβήτησαν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις – συνέχισαν όμως να δέχονται τον πνευματικό κόσμο ως τον σημαντικό. Ο Ντεκάρτ διακηρύσσει “σκέφτομαι άρα υπάρχω” όχι τρώω άρα υπάρχω ή καπνίζω άρα υπάρχω! Οι άνθρωποι καθορίζονται από την σκέψη τους, η οποία είναι γενικά αφηρημένη και πνευματική (θα μπορούσε να ειπωθεί ότι σε μεγάλο βαθμό η σκέψη προκύπτει από την πραγματική εμπειρία ,αλλά δεν εννοεί αυτό). Τα πνευματικά λοιπόν πράγματα εκτός της πρακτικής αληθινά βιωμένης ζωής των ανθρώπων, ανυψώθηκαν τόσο που αποξενώθηκαν από την καθημερινή τους ζωή.

Κατά τη γνώμη μου, η πιο πρωτότυπη ιδέα του Στίρνερ, είναι να δείξει πώς οι υλιστές φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές σκοπεύοντας να ξεμπερδεύουν με το θεό και την πνευματικότητα, απλά όρθωσαν ένα νέο οικοδόμημα στο οποίο μπορούσαν να θυσιαστούν τα καθημερινά ζητήματα.. Το οικοδόμημα αυτό ήταν “ο άνθρωπος”. Σύμφωνα με τον Στίρνερ, οι φιλελεύθεροι, οι κομμουνιστές, οι ουμανιστές, οι αναρχικοί και τόσοι άλλοι, απλώς αντικατέστησαν το θεό με τον άνθρωπο. Έτσι, προωθείται ένα ιδεώδες μελλοντικό όραμα για την ανθρωπότητα ως σύνολο, ώστε να κινηθεί προς τα εμπρός. Αυτό

που είσαι σήμερα, δεν προσεγγίζει ούτε στο ελάχιστο ό,τι θα μπορούσες μια μέρα να γίνεις.

Ενδιαφέρονται για την αφηρημένη έννοια του ανθρώπου και όχι για την πραγματική ζωή των ξεχωριστών ανθρώπων. Αυτό οδηγεί σε μια ενδιαφέρουσα έκφραση αυτού που οι ψυχολόγοι σήμερα αποκαλούν κάποιες φορές “αναβαλλόμενη ικανοποίηση“ – προσπαθείς πάντα να φτάσεις μια ιδεώδη μορφή του εαυτού σου :

”Επομένως, μια νέα στιγμή από το μάλλον σου γνέφει κάθε στιγμή της ύπαρξής σου, και αναπτύσσοντας τον εαυτό σου, απομακρύνεσαι από τον “εαυτό σου”.

Με άλλα λόγια, είσαι κάτι το οποίο προσπαθείς να φτάσεις. Μια ιδεώδης εκδοχή του εαυτού σου πλανάται πάνω σου σαν ένας στόχος που πρέπει να φτάσεις. Ποτέ δεν ξεκινάς πραγματικά από τον εαυτό σου, γιατί προσπαθείς πάντα να τον φτάσεις – είσαι αποξενωμένος από αυτόν!

Εντάξει. Ίσως τώρα γίνεται φανερό πόσο αφηρημένες είναι κάποιες από τις ιδέες! Υπάρχουν όμως άμεσα πρακτικά συμπεράσματα. Αν σχεδιάσεις ένα ιδανικό για το τί πρέπει να γίνουμε μελλοντικά, μπορείς επίσης να μας επιβάλλεις περιορισμούς. Αν όλοι υπακούν ως αποτέλεσμα σεβασμού το νόμο, τότε χρειάζεσαι πολύ λίγους μπάτσους. Οι αντιλήψεις εσωτερικεύονται και η αυτοπειθαρχία δημιουργεί καλούς πολίτες. Υπάρχει βέβαια πάντα κάποια αφηρημένη ηθικότητα, κάποια κομματική γραμμή στην οποία πρέπει γεμάτοι ενοχές να

προσκολληθούμε. Από μικρή ηλικία, οι έννοιες της ιδιοκτησίας, της αμαρτίας, της ντροπής, μας βομβαρ-δίζουν μέσω του σχολείου, της οικογένεας, της εκκλησίας, των μ.μ.ε και των πολιτικών. Αυτοί θέτουν τα όρια για το τί μπορείς να κάνεις και τί όχι. Οι αντιλήψεις ή “φαντάσματα” όπως τις ονομάζει ο Στίρνερ της ηθικής, του σεβασμού για την προσωπική ιδιοκτησία κ.τ.λ. περιορίζουν τους ανθρώπους. Θα μπορούσες να ζεις  στην φτώχεια απ’ όταν γεννήθηκες, αλλά, όπως το θέτει, “δεν πρέπει να σηκώσεις ούτε καρφίτσα αν δεν σου επιτρέψουν”.

Αυτές οι αντιλήψεις υιοθετούνται, προωθούνται και γίνονται σεβαστές από αυτούς που σκοπεύουν να αλλάξουν την κοινωνία. Από τη στιγμή που γίνονται αποδεκτές και εσωτερικεύονται , οι άνθρωποι υπακούν τους κανόνες όχι επειδή υποχρεώνονται αλλά επειδή πιστεύουν πως είναι σωστό και πρέπον να το κάνουν: “Κάθε Πρώσος κουβαλά ένα χωροφύλακα μέσα του”.

Η κριτική του Στίρνερ προχωράει μακριά, τί προσφέρει όμως ως λύση και πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί με δεδομένο ότι οι ιδέες δείχνουν να..παρεκκλίνουν όταν εμπλέκονται σε κάποια συλλογική πάλη για μια αφηρημένη ιδέα του πώς θα έπρεπε να γίνουν ταπράγματα!

Πρώτα απ’ όλα, απαρνείται κάθε κουβέντα για ελευθερία. Ο Στίρνερ αντιλαμβάνεται την ελευθερία ως ένα επικίνδυνο “φάντασμα”. Υπαινίσσεται απουσία θέλησης (ελευθερία από κάτι) παρά κάποιο ιδιαίτερο όφελος. Είναι ένας αρνητικός ορισμός, εύκολο να χρησιμοποιηθεί από τον καθένα ως μια πλατφόρμα πώλησης ιδεών. Αντίθετα, καλεί τους ανθρώπους να γίνουν “κάτοχοι του εαυτού τους”. Αυτό σημαίνει να βάζεις τον εαυτό σου στο κέντρο των πραγμάτων και στη συνέχεια να κάνεις κτήμα σου όσο μεγαλύτερο μέρος του  κόσμου μπορείς. Έτσι κατέχεις εσύ τις ιδέες και τα συστήματα πεποιθήσεων και όχι το αντίθετο και όλα αναλύονται σύμφωνα με το πόσο χρήσιμα σου είναι. Βέβαια, όπως ξεκαθαρίζει, πρέπει πρώτα απ’ όλα να γνωρίζεις ποιός είσαι ως διαχωρισμένος από τις ιδέες ή τα πάθη που σε μια δεδομένη στιγμή κυριαρχούν. Με μια αντίληψη που αργότερα συνέλαβε ο Νίτσε (“Πέρα από το Καλό και το Κακό”) , διακηρύττει μεταξύ άλλων: “Μακριά από κάθε υπόθεση που δεν είναι δική μου! Τί είναι καλό, τί είναι κακό? Γιατί η υπόθεσή μου είμαι Εγώ και δεν είμαι ούτε καλός ούτε κακός. Ούτε αυτό έχει κάποια σημασία για ‘μένα”.

Σε τί είδους κοινωνία θα οδηγούσε αυτό? Αν και βαθιά ιντιβιντουαλιστής, ο Στίρνερ μας δίνει μια ιδέα του τί ορίζει ως “Ένωση των εγωιστών”. Η ένωση είναι μια εθελοντική δομή σχηματισμένη από τα μέλη με γνώμονα τα άμεσα συμφέροντά τους. Είναι μια ένωση αυτο εξομολογούμενων εγωιστών την οποία αφήνουν όταν δεν εξυπηρετεί πλέον τα συμφέροντά τους. Ο Στίρνερ εμπιστεύεται αυτό το σύστημα περισσότερο από οποιο-δήποτε κράτος ή πολιτικό κόμμα. Σε τελική ανάλυση, λέει: “Θα προτιμούσα να απευθυνθώ στον εγωισμό  των ανθρώπων παρά στην καλοσύνη τους”. Φυσικά δεν θα ήταν υπέρ οποιασδήποτε μορφής συλλογικής δράσης για την επίτευξη αυτής της κοινωνίας. Ο μόνος δρόμος που δέχεται είναι ο μάλλον ανησυχητικός “πόλεμος όλων εναντίον όλων”. Καλεί σε μια εξέγερση όλων των ατόμων με σκοπό όχι να ανατρέψουν τους υπάρχοντες θεσμούς, αλλά με κάποιο θολό τρόπο να τους ξεπεράσουν.

Πολλοί θα συμφωνούσαν ότι ο Στίρνερ είχε ενδιαφέρουσες ιδέες και θα τον έβλεπαν ως μια ξεχωριστή φυσιογνωμία για τους ιντιβιντουαλιστές ή ακόμη και τους ελευθεριακούς υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς. Έχει όμως ο Στίρνερ σχέση με τους αναρχοκομμουνιστές? Όπως αναφέρθηκε και πριν, νομίζω πως ναι.

Πρώτο, χρησιμεύει ως συνεχής προειδοποίηση ενάντια σε αριστερούς, εθνικιστές, θρησκόληπτους και οποιονδήποτε αναλώνεται σε αφηρημένες ιδέες. Όσο υπάρχουν ομάδες που θέλουν θολά κι αφηρημένα να “απελευθερώσουν” την “καταπιεσμένη και βασανιζόμενη ανθρωπότητα θα υπάρχουν νέα κράτη, νέοι κανόνες: “Η ιεραρχία διαρκεί όσο οι ιερείς, δηλαδή θεολόγοι, φιλόσοφοι, πολιτικοί, μικρόνοοι, φιλελεύθεροι, διευθυντές σχολείων, γονείς, παιδιά, υπηρέτες, παντρεμένα ζευγάρια, οι Proudhon, Bluntschi, George Sand και άλλοι παίρνουν έδαφος, η ιεραρχία θα διατηρείται”. Δεύτερο, ανδεικνύει την επείγουσα ανάγκη της εξέγερσης στις τωρινές και πραγματικές συνθήκες της ζωής των ανθρώπων. Κάτι που συνεχώς τονίζει, είναι ότι οι πλούσιοι είναι πλούσιοι επειδή οι φτωχοί δεν βλέπουν καθαρά το δικό τους συμφέρον. Άνθρωποι που  εθελοντικά σκύβουν το κεφάλι στην καταπίεση, δεν έχουν το δικαίωμα να παραπονιούνται. Κι αν απλά παραπονιούνται ή χρησιμοποιούν αφηρημένες αντιλήψεις δικαιωμάτων κι ελευθεριών να τους παραχωρούνται από τα αφεντικά τους, αυτοί θα τους αγνοούν. Οι άνθρωποι  πρέπει να εξεγερθούν για να κάνουν πράξη το προσωπικό τους συμφέρον – “Ποιάς ιδιοκτησίας είμαι κάτοχος? Αυτής στην οποία έχω εξουσιοδοτήσει τον εαυτό μου”. Αν νιώθεις ότι είσαι υποτιμημένος, πρέπει να ανεβάσεις την τιμή σου! Τέλος, η έννοια του ατόμου είναι κεντρική στις αναρχικές αντιλήψεις. Εμείς (σε αντίθεση με τον Στίρνερ) επιδιώκουμε να μεγιστοποιήσουμε την ατομική ελευθερία με συλλογικά μέσα. Ο ρόλος, παρ’ όλα αυτά, του ατόμου στην επανάσταση, δεν έχει διερευνηθεί όσο θα άξιζε. Ητελική μορφή μιας αναρχικής κοινωνίας, θα έπρεπε νομίζω να μοιάζει πολύ με την Ένωση των Εγωιστών του Στίρνερ – με  ανθρώπους που θα συνεταιρίζονται ελεύθερα επιδιώκοντας τα συμφέροντά τους (αυτό μπορεί να είναι μακροπρόθεσμο, όχι άμεσο). Αν δεν δομηθεί από ανθρώπους που είναι “κάτοχοι του εαυτού τους” , μπορεί εύκολα να ηττηθεί ή να οδηγηθεί σε κρατικίστικη κατεύθυνση. Οι   άνθρωποι που έχουν αληθινά βρει τον εαυτό τους και γνωρίζουν ότι πολεμούν γι’ αυτόν, δεν παραδίνονται εύκολα. Μια ακρατική κοινωνία μπορεί να χτιστεί από ανθρώπους που κατανοούν ότι αυτό είναι προς το συμφέρον τους. Όπως το θέτει ο Στίρνερ :“Οι αυθάδεις άνθρωποι θα απορρίπτουν πια τα κλαψουρίσματα και τις φλυαρίες σας, και δε θα σέβονται ή εκτιμούν τις ανοησίες για τις οποίες παραληρείτε και παιδιαρίζετε τόσα χρόνια… Αν τους διατάξετε ‘υποκλι-θείτε μπροστά στον αφέντη‘ θα απαντήσουν: Αν θέλει να υποκλιθούμε, να έρθει ο ίδιος να μας υποχρεώσει να το κάνουμε˙ εμείς, τουλάχιστον, δε θα το κάνουμε με τη συγκατάθεσή μας”.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ

Μικρή και περιεκτική η μετάφραση, όπως άλλωστε και ο λόγος του Στίρνερ. Κάπως ασαφής κατά διαστήματα και γι’ αυτό και παρεξηγήσιμος για αρκετούς. Δεν μπορεί όμως παρά να δεχτεί κανείς και να αναγνωρίσει το γεγονός ότι έβαλε το άτομο εκεί που -για το σύνολο σχεδόν των αναρχικών- θα έπρεπε να βρίσκεται: Στο κέντρο της θεώρησης για τον κόσμο. Όχι παραγνωρισμένο και μαραζωμένο για χάρη μιας υποτιθέμενης “συλλογικότητας”, που στοιχειώνει τη ζωή και τη δράση του. Ούτε έχοντας μια στυγνή εργαλειακή χρήση  στα πλαίσια οποιασδήποτε παγιωμένης ή μη, πίστης, θρησκευτικής, ιδεολογικής ή οποιασδήποτε άλλης μορφής.

Άνθρωπος με καταπιεσμένη μοναδικότητα, δεν μπορεί να υπάρξει σε συλλογικό εγχείρημα – εκτός αν γυμνώσουμε τη λέξη αυτή από το νόημά της και ονομάσουμε συλλογικό απλά το μαζικό… Αλυσίδα με φθαρμένους κρίκους δεν μπορεί να αντέξει σε πίεση – εκτός αν μας νοιάζει μόνο η βιτρίνα και να περνάμε την ώρα μας κολλώντας επαναστατόσημα…. Από την άλλη, η παρεξήγηση των θέσεων του Στίρνερ και η διατάραξη της ισορροπίας στη σχέση ατομικού-συλλογικού, μπορεί πολύ εύκολα να οδηγήσει σε αποτελέσματα κάθε άλλο παρά επαναστατικά, κάθε άλλο παρά αναρχικά. Άτομο και κοινότητα όχι μόνο δεν είναι έννοιες αντικρουόμενες, είναι ,αντίθετα, έννοιες συμπληρωμα- τικές και αλληλοεξαρτώμενες.

Όπως η ελευθερία μου επιβεβαιώνεται καθημερινά μέσα από τη δική σου, έτσι και η ατομικότητά μου θα πάψει να υπάρχει αν αυτό συμβεί στη δική σου. Πολύ απλά, είναι η ποιοτική διαφορά που δίνουμε στην έννοια της ελευθερίας εμείς από τους νεοφιλελεύθερους :

Ελευθερία δεν σημαίνει ελεύθερη αγορά και συσσώρευση κεφαλαίου ή ελευθερία να εκμεταλλευτώ τον συνάνθρωπό μου ή τη φύση– έτσι και μοναδικότητα/ατομικότητα δεν σημαίνει καταστροφή του συλλογικού ή αναχωρητισμός.

Ιδιαίτερα εμείς που μιλάμε και δρούμε στο όνομα της αναρχίας, ας μην την κάνουμε και αυτή μία ακόμη θρησκεία, άλλοτε.. εναλλακτική, άλλοτε.. αυστηρή και δογματική. Αρκετά δεσμά ήδη προσφέρονται απλόχερα στα μυαλά και τα κορμιά μας. Ας τα τσακίσουμε οριστικά, ακόμη κι αν έχουν φιλικό ή αγωνιστικό προσω-πείο…

“Η πολιτική ελευθερία σημαίνει ότι η πόλη, το κράτος, είναι ελεύθερη. Θρησκευτική ελευθερία σημαίνει ότι η θρησκεία είναι ελεύθερη, όπως ελευθερία